کارکرد دولبه شبکه های اجتماعی در بحران کرونا، وجوه مثبت و منفی - ارانیوز

شبکه های اجتماعی و کارکرد حساسیت زایی و حساسیت زدایی در بحران کرونا

گروه مطالعات فرهنگی و اجتماعی پژوهشگاه فضای مجازی در گزارشی با آنالیز نقش آفرینی شبکه های اجتماعی در اطلاع رسانی دنیای در مورد این بیماری، اظهار داشت: این اولین نقش آفرینی شبکه های اجتماعی در اطلاع رسانی دنیای درباره ویروس کرونا بود. البته ویروس کرونا اولین شیوع بیماری های ویروسی در عصر رسانه ها و شبکه های اجتماعی نبود.

حداقل 3 مورد بیماری دنیای دیگر در 10 سال اخیر به طور فراگیر وجود داشته که توسط شبکه های اجتماعی درباره آنان فراوری محتوا شد.

ویروس H1N1 معروف به آنفولانزای خوکی، ویروس ابولا و ویروس زیکا همگی در دهه اخیر برای مدت نسبتأ طولانی توسط شبکه های اجتماعی در صدر اخبار روز قرار گرفته اند.

پروفسور دیوید هارپر در مصاحبه با گاردین به نکات مهمی درباره نقش شبکه های اجتماعی در روزهای بحرانی ناشی از شیوع ویروس کرونا پرداخته است. وی اعتقاد دارد: اولین نکته درباره ویروس کرونا این است که اکنون نسبت به سال های گذشته، دسترسی به اینترنت و شبکه های اجتماعی، هم برای سازمان های دولتی و هم برای عموم مردم راحت تر شده و این بسیار حائز اهمیت است. زیرا دیگر از بخش نامه ها و اطلاعیه های کاغذی و اطلاع رسانی های غلط و دیرهنگام تا حد زیادی کاسته شده است.

هارپر که به عنوان پژوهشگر ارشد در اندیشکده چتم هاوس مشغول به کار است، می گوید: نقش شبکه های اجتماعی در کنترل بحران ویروس کرونا، دو لبه است. یعنی هم نقش حساسیت زا دارند و هم نقش حساسیت زدا. ایجاد فضای حساسیت زدا برای عموم مردم خطرناک است زیرا آنان ممکن است با بی توجهی نسبت به هشدارهای داده شده، سبک زندگی گذشته خود را دنبال نمایند و احتمال ابتلا به ویروس را برای خود و اطرافیان افزایش دهند.

از سوی دیگر، همان قدر که حساسیت زدایی می تواند خطرناک باشد، حساسیت زایی نیز دردسرآفرین است. گسترش ترس و اضطراب میان مردم، تشدید حس وسواسی گری و تفکرات منفی از جمله آسیب هایی است که در اثر فراوری محتوای بیش از حد شبکه های اجتماعی و رسانه ها به وجود می آید.

وجوه مثبت و منفی نقش شبکه های اجتماعی در بحران کرونا در ایران

در روزهای اخیر، اخبار مرتبط با ویروس کرونا در ایران نیز توسط رسانه ها و شبکه های اجتماعی منتشر شد. بعد از انتشار خبر شناسایی دو مورد مبتلا به ویروس کرونا در شهر قم و فوت شان به سرعت رسانه ها و شبکه های اجتماعی آغاز به انتشار لحظه ای از آمار مبتلایان و ارائه راهکارهای مقابله با این ویروس کردند.

به نحوی که فضای شبکه های اجتماعی و رسانه ها آکنده از اطلاعات، اخبار و اظهار نظرهای متفاوتی درباره این ویروس شد که طبعا حجم قابل توجهی از محتواهای فراوریی، کارشناسانه و دقیق نبودند.

وقتی به آنالیز شرایط شیوع کرونا و نقش شبکه های اجتماعی در کشور خودمان می پردازیم متوجه می شویم که آن چه مسلم است ویروس کرونا تنها محدود به حوزه بهداشت، سلامت و درمان نیست و مؤلفه های فرهنگی، اجتماعی، مالی و حتی سیاسی مختلفی دارد که به وسیله شبکه های اجتماعی در فضای مجازی در حال بازنشر است و حجم بسیار زیادی از این محتوا متأسفانه بدون هیچ گونه دروازه بانی خبر در اختیار مخاطبان عام قرار می گیرد.

در این راستا می توان به وجوه مثبت و منفی نقش شبکه های اجتماعی در روزهای بحرانی شیوع ویروس کرونا از جمله اطلاع رسانی، آگاهی بخشی و آموزش و همراه سازی اقشار مردم به عنوان وجوه مثبت و جو روانی منفی، ایجاد حس بی تفاوتی و بهره برداری های معاندان به عنوان وجوه منفی این شبکه ها اشاره نمود.

اطلاع رسانی

پیدایش و شیوع ویروس کرونا در ایران و وحشتی که در پی انتشار این خبر جامعه را فرا گرفت، بیش از هر چیز اذهان را معطوف به قدرت رسانه ها و شبکه های اجتماعی در بحران زایی یا بحران زدایی می نماید. به این معنا که رسانه و شبکه های اجتماعی این قدرت را دارند که با برجسته سازی و عظیم نمایی یک پدیده، آن را تبدیل به بحران نمایند و بالعکس با کوچک نمایی و بی اهمیت جلوه دادن پدیده ای دیگر، کاملاً موضوع را مغفول و محو نمایند.

البته هر دو مورد آسیب های فراوانی دارد. اصولأ اطلاع رسانی در دوره های بحرانی، حرکت روی لبه تیغ شفافیت و اجتناب از هراس عمومی است. این که رسانه و شبکه های اجتماعی چگونه اطلاع رسانی نمایند که نه اعتماد مردم را از دست بدهند و نه میان آن ها ترس و اضطراب به وجود آورند. اگر از وجه مثبت به قضیه نگاه کنیم می توانیم بگوییم که در حال حاضر شبکه های اجتماعی و پیغام رسان ها کار را در زمینه اطلاع رسانی به وسیله منابع رسمی کشور مانند وزارت بهداشت و ستاد مبارزه با کرونا راحت تر نموده است.

پیغام های کوتاه انبوه، اطلاعیه های مجازی و گسترش سخنان مسئولان مربوط در کوتاه ترین زمان ممکن از جمله مزایای شبکه های اجتماعی و پیغام رسان ها هستند.

آگاهی بخشی و آموزش

علاوه بر اطلاعیه های رسمی سازمان ها و نهادهای حاکمیتی، پزشکان و کادر درمانی نیز توانسته اند به صورت خودجوش و بدون ایجاد هیچ هزینه ای برای مخاطبان و مردم، به وسیله شبکه های اجتماعی با آن ها در ارتباط باشند و اطلاعات تخصصی خود را در زمینه یاری به مردم و افزایش آگاهی آنان درباره راه های جلوگیری از ابتلا و یا راه های درمانی در صورت ابتلا، در اختیار مخاطبان و کاربران فضای مجازی قرار دهند.

کاری که هم از تردد و عبور و مرور بسیاری از افراد در مطب ها و مراکز درمانی کاسته و هم هزینه مردم را در این شرایط بحرانی کاهش داده است. آگاهی بخشی به مردم به وسیله رسانه ها و شبکه های اجتماعی یکی از مهم ترین راه ها برای جلوگیری از شیوع ویروس و برون رفت هر چه زودتر از این بحران است که کوشش همه متخصصان و پزشکان را در شبکه های اجتماعی طلب می نماید. کوششی که می تواند هم در جهت ارائه توضیحات آموزشی صحیح برای مقابله با ویروس و هم در جهت رد اخبار جعلی و بی اساس فضای مجازی به کار گرفته گردد.

همراه سازی اقشار مردم

شبکه های اجتماعی با توجه به قابلیت های بسیار زیادی که در انتقال مفاهیم و نکات آموزشی به مردم دارند، توانسته اند پس از ایفای نقش مناسب در زمینه اطلاع رسانی به وسیله سازمان های رسمی و همچنین آموزش و آگاهی بخشی توسط متخصصان، مردم را نیز با مسئولان و متخصصان برای خروج از این بحران همراه نمایند. به عنوان مثال، کمپین با هم کرونا را شکست می دهیم، یا کمپین در خانه می مانیم و یا کمپین های فراوری بسته های درمانی و بهداشتی مقابله با کرونا برای افراد احتیاجمند از جمله حرکت های بسیار خوبی بود که در بستر شبکه های اجتماعی رخ داد و توانست حس همدلی و همراهی را در میان مردم کشور افزایش دهد.

جو روانی منفی

اما ایجاد شایعات مهم ترین آسیب شبکه های اجتماعی در فضای جامعه است که تنها مربوط به ویروس کرونا نیست. هر روز خبر مهاجرت، درگذشت، ازدواج، طلاق و... از افراد معروف در این فضا منتشر می گردد و پس از گذشت مدت کوتاهی تکذیب می شوند. این مسئله متأسفانه در این اوضاع بحرانی نیز وجود دارد. پوشش خبریِ رسانه های معاند و شبکه های ماهواره ای، نقل قول های گمراه نماینده از جانب مسئولان و متخصصان و فراوری محتوای کذب از جمله مسائلی است که اثرگذاری منفی آن روی زندگی مردم حتی مهلک تر از ویروس کرونا است.

اینجاست که شبکه های اجتماعی در ایران هیچ گونه دروازه ای برای کنترل محتوا ندارند و محتواها اغلب به صورت کپی برداری از روی یک منبع به سرعت پخش و فراگیر می شوند.

در حال حاضر، خبرهای مربوط به ویروس کرونا، به شکل پیغام های ویروسی منتقل می شوند و این آغاز یک موج خبری سریع و پُر از هیجان است. چیزی که برای مخاطب بسیار جذاب و سرگرم نماینده است؛ سرعت دریافت و انتقال پیغام و ایجاد هیجان در سایر مرتبطان خود در شبکه های اجتماعی است که می تواند در ایجاد حس هراس و ترس جامعه بسیار مخرب باشد.

به عنوان مثال، در شهرستان بروجرد به رغم مشکوک بودن یک نفر به ویروس کرونا و نگهداری وی در قرنطینه چنان جو روانی ایجاد شد که دو ساعت بعد از انتشار این خبر هیچ ماسک و وسیله ضدعفونی نماینده در داورخانه ها پیدا نمی شد. لذا شرایط بهداشتی و سلامت در شهرستان بروجرد بلافاصله از شرایط مطلوبی که داشت وارد شرایط قرمز شد و استرس و فشار روانی زیادی به بسیاری از خانواده ها وارد شد.

ایجاد حس بی تفاوتی

امروزه بسیاری از شبکه های اجتماعی و حتی پیغام رسان ها قابلیت اشتراک گذاری عکس، فیلم، نوشته و... را دارند. در این روزهای بحرانی که در اثر شیوع ویروس کرونا در کشور ترس و اضطراب مردم را فراگرفته، عده زیادی با بی توجهی به هشدارهای سازمان های رسمی مبنی بر عدم مسافرت و خارج نشدن از منزل، اقدام به شکستن قرنطینه و سفر به مناطق مختلف کشور می نمایند و برای جلب مخاطب، این اَعمال خود را با سایر کاربران هم به اشتراک می گذارند.

این مسئله علاوه بر آنکه برای جان خود افراد و اطرافیانشان بسیار خطرناک است، نوعی بی تفاوتی را نیز به سایر مخاطبان آنان القا می نماید تا آنان نیز کاری شبیه به آنچه دوستان خود در فضای مجازی به اشتراک گذاشته اند انجام دهند تا از قافله جا نمانند. بی خیالی دقیقاً نقطه مقابل هراس افکنی است که هردو عامل توسط شبکه های اجتماعی ایجاد می شوند و در چنین روزهای بحرانی خیلی بیش تر از خود ویروس خطرآفرین هستند.

بهره برداری های معاندان

با شیوع ویروس کرونا نظریه های مختلفی از سوی مسئولان و متخصصان ایرانی و خارجی مطرح شده است. مانند این که این ویروس در آزمایشگاه و به عنوان یک سلاح بیولوژیکی ساخته شده است. این نظریه دو جهت گیری دارد. در جهت گیری نخست، ویروس از یکی از آزمایشگاه های شهر ووهان به بیرون درز نموده و در جهت گیری دوم ایالات متحده آمریکا به علت رقابت و کشمکش های سیاسی و مالی با چین این ویروس را ساخته و در کل دنیا منتشر و فراگیر نموده است.

آن چه مسلم است در آینده، صحت و یا رد چنین ادعاهایی مشخص خواهد شد اما نکته قابل توجه استفاده معاندان نظام جمهوری اسلامی ایران از شبکه های اجتماعی برای متهم کردن مسئولان ایرانی به دروغ گویی است.

معاندان که ید طولایی در ایجاد شایعه و اتهام سازی دارند، اینبار نیز بیکار ننشسته اند و دائماً با ایجاد اعداد ساختگی از تلفات و مبتلایان کرونا در ایران و پخش این اخبار کذب در شبکه های اجتماعی مانند فیسبوک، توییتر، اینستاگرام و کانال های تلگرامی، هم ذهن مسئولان را درگیر می نمایند و هم اعتماد مردم به مسئولان را سلب می نمایند.

به هر ترتیب آنچه مسلم است این که نقش رسانه ها و شبکه های اجتماعی در حل بحران های عمومی مانند شیوع ویروس کرونا، نقش غیرقابل انکاری است و نمی توان با نگاه سلبی با آن روبرو شد.

کنترل بیش تر بسترهای مختلف در فضای مجازی و آنالیز محتوای پخش شده در شبکه های اجتماعی توسط متخصصان و اطلاع آن به مسئولان برای مقابله با شایعات و بازی های رسانه ای از جمله اقداماتی بوده که احتیاج است برای کاهش وجوه منفی شبکه های اجتماعی برای برون رفت از این بحران انجام گردد.

شبکه های اجتماعی اگر به طور هماهنگ و یکپارچه در خدمت اطلاع رسانی صحیح و به موقع به مردم باشند، عظیم ترین نقش را در کنترل شیوع ویروس کرونا و کاهش خسارات احتمالی آن خواهند داشت. مسئله ای که هماهنگی و همکاری میان مسئولان تصمیم ساز در حوزه رسانه و ارتباطات و همچنین متخصصان و کارشناسان را طلب می نماید.