کفش و کفاشی در تهران - ارانیوز

پای افزار یا کفش به عنوان یکی از اجزای پوشاک، از مهم ترین احتیاج های بشر بوده است. در شروع شکل گیری اجتماعات بشری، پای افزار صرفا نقش حفاظت و مصون نگه داشتن پا های انسان را از شرایط نامساعد اقلیمی و جوی داشته است.

در آن موقع پای افزار از تکه ای پوست یا الیاف گیاهی بود که به دور پا پیچیده می شد، اما با ورود انسان به مرحله تمدن و ساخت ابزار، پای افزار های مناسب تری فراوری شدند. با ایجاد پدیده تقسیم کار، فراوری کفش به شکل یک پیشه در آمد و پیشه وران این حرفه به فراوری گونه های مختلف پای افزار دست زدند.

با توسعه فعالیت های فرهنگی بشری و شکل گیری عقاید مذهبی، طبقات اجتماعی، مالی و شغلی، پوشاک و پای افزار نیز در تناسب با شرایط پوشنده آن تنوع بسیاری یافت. به این ترتیب بود که در میان هر شهر، بازار یا محله ای به فراوریکنندگان کفش اختصاص داده شد و به این ترتیب این صنعتگران جامعه کوچکی را در دل جوامع شهری تشکیل دادند.

از آنجا که هر جامعه بشری، دارای خرده فرهنگ خاص خود است، در میان کفاشان نیز باید به جست و جوی خرده فرهنگ کفاشی، صنعت و هنر و مهارت های آنان پرداخت.

تهران به عنوان شهری که سال های متمادی پایتخت ایران بوده است، دارای گروه عظیمی از صنعتگران شاغل در صنعت کفش است که خرده فرهنگ خاص خود را داشته و دارند و آنالیز آن به لحاظ مردم شناختی در این پژوهش گنجانده شده است.

تغییرات گونه های کفش مردم تهران در 100 سال گذشته

تقریبا در 130 سال پیش نعلین دوزی در تهران رایج شد و محلی در بازار برای آن تعیین شد، ولی در این محل بیش از 10 دکان نعلین دوزی نبود. پس از آن در هنگام عظیم شدن شهر تهران توسط شخصی به نام معیرالملک بازار کفاشان متصل به سبزه میدان درست شد و جای مشاغل مختلف (راسته ها) در بازار تعیین شد و نعلین دوزان به مکان جدید نقل مکان کردند.

البته نعلین های آن روز با آنچه ما از نعلین می شناسیم، متفاوت بود، زیرا بدون قالب درست می شد و دو لنگه آن با هم تفاوتی نداشت و جنس آن نیز از چرم ساده بود. پس از اینگونه نعلین ها، کفش های دیگری نظیر چاروق و کفش های دستبافت به نام گیوه رایج شدند. چاروق از دیرباز توسط دهقانان و چوپانان مورد استفاده قرار می گرفت.

این کفش از چرم ضخیم یک تکه و کیسه ای شکلی ساخته می شد و دور دهانه آن با تسمه چرمی جمع و به دور پا محکم می شد و نوک آن رو به بالا بود. تهرانی ها در زمستان چاروق و در تابستان گیوه (که رویه آن پارچه ای و بسیار خنک بود) می پوشیدند.

گیوه ها نیز لنگه چپ و راست نداشتند و در انواع مختلفی نظیر آجیده (ajide)، ملکی (maleki)، کرمانشاهی، شهری، سینه جونی و... فراوری می شد و در گذشته پای افزار ایرانیان به شمار می رفت. رویه تمامی گیوه ها از نخ های محکم بافته می شد و این کار عمدتا توسط زنان انجام می گرفت، اما زیره گیوه بسته به نوع آن از چرم یا از پارچه های نخی عمدتا کهنه و کوبیده و به هم فشرده یا ترکیبی از هر دو ساخته می شد.

از دیگر کفش های رایج در شهر تهران گونه ای جدید از نعلین بود که کفشی جلو بسته و پشت باز با اندکی پاشنه و معمولا دارای نوکی تیز و کمی برگشته بود و از چرم زرد رنگ تهیه می شد. ساغری (saqri) نیز کفشی زنانه، بی پشت و پاشنه با رنگ های سبز، آبی و قرمز بود.

زنان در خانه نیز گونه ای دمپایی راحتی از جنس مخمل با رویه زری دوزی و پولک دوزی به پا می کردند که پاپوش نام داشت. در دوره قاجاریه نیز برای نظامیان چکمه دوخته می شد که به تدریج در دوره های بعد پوتین نظامی جایگزین آن شد.

مدتی بعد گالش که کفشی کاملا لاستیکی و نرم بود، از روسیه به ایران وارد شد. گالش ها دوام خوبی داشتند و آب به آن ها نفوذ نمی کرد، داخل آن ها نیز به منظور جلوگیری از عرق کردن پا با پارچه ای ماهوتی به رنگ های قرمز یا جگری آستر می شد.

کفش دیگری که از روسیه وارد ایران شد و به همین دلیل به ارسی (orosi) معروف شد، کفش چرمی پشت بسته ای شبیه نعلین بود. ارسی ها از چرم زرد و سرخ و سیاه دوخته می شدند. در اندازه هایی در مقیاس خط که برای هر اندازه یک رقم خط، مانند سه خط و چهار خط تا هفت خط در نظر گرفته می شد؛ نمره (شماره) هنوز متداول نبود.

ارسی چرمی مردانه به اسامی دهان دولچه ای (کفشی مانند گیوه یا دمپایی از چرم که پشت و پاشنه داشته باشد، بدون بند و سگک)، سگکی (کفشی از چرم با رویه یک تکه که دهانه آن با سگکی به هم می آمد)، بندی، پاشنه نخواب (مانند دهان دولچه ای با پشت که با پاشنه کش به پا کشیده می شد)، پاشنه بخواب (مانند دهان دولچه ای با پاشنه ای نرم که هم کفش و هم دمپایی بود) بود که خریداران باید بعد از خرید، پاشنه های آن ها را نعل می کوبیدند.

بعد از این ها نعلین های بدون پاشنه با نعلکی (پاشنه) کوتاه از چرم های قرمز و زرد بود. کفش های چرمی زنانه نیز مانند طرح گالشی (کفش نرم بی پاشنه که فقط دولا چرم پاشنه آن را از کف تعیین می کرد) یا ساده در اندازه های سه خط، پنج خط و هفت خط با پاشنه چرمی در رنگ های سیاه و قرمز جگری بودند.

از اواخر قرن سیزدهم و به ویژه بعد از انقلاب مشروطه که گروهی از مردان به خارج از کشور سفر کردند پوشش اروپایی و پوشیدن کت و شلوار، پاپیون و کراوت شروع شد. رضاشاه نیز در اوایل سلطنت خود، کوشش بسیاری در جهت متحدالشکل و اروپایی کردن لباس مردم کرد تا اینکه در مهر 1307 کابینه مقرر کرد که تمام مرد های ایرانی به طور یک دست و به سبک غربی لباس بپوشند و در اینجا بود که کفش های سنتی رایج نظیر گیوه، ملکی، نعلین، چاروق و ارسی های چرمی جای خود را به کفش های چرمی پاشنه دار و معمولا بندی اروپایی دادند.

کفاشان سنتی تهران یا همان ارسی دوزان نیز دست به کار شدند و سعی کردند با شکافتن چند نمونه کفش خارجی، روش ساخت و دوخت آن را فرا بگیرند. این کفاشان که پس از یادگیری روش و شیوه های دوخت کفش های اروپایی، مشغول دوختن کفش هایی به آن سبک شدند، به فرنگی دوز مشهور شدند.

با رایج شدن کفش های اروپایی، چرم های گاوی نرم و ظریف ساخته شده در اروپا به نام شبرو (sebrow) و چرم براق به نام ورنی (verni) و همچنین چرم های زیره ای ضخیم عمدتا موسوم به فرنسیس (feransis) نیز از اروپا وارد بازار شد و در دسترس کفاشان نهاده شد و کفاشان نیز با استفاده از شبرو و ورنی دست به فراوری کفش های مردانه و زنانه زدند.

برخی از این کفش ها عبارت بودند از مردانه های رویه شبرو، سرپنجه دار بندی با زیره های چرم گاومیش فرنگی، کفش های زنانه شبرو پاشنه کوتاه و پاشنه بلند و صندل (راحتی، پاشنه کوتاه بندی و تسمه ای و سگکی) و پاشنه قندره (کفشی بی بند و تسمه با پاشنه کلفت چوبی) که از چوب پاشنه هایی سه چهار سانتی به آن ها کوبیده و رویه ای به آن ها کشیده می شد و در آخر کفش های گران قیمت زنانه و مردانه جیردار که چند لایه چرم نو را روبه رو، روی هم دوخته، زیر پنجگی کفش قرار می دادند که موقع راه رفتن جیرجیر می کرد.

قندره (qondore) کفش دیگری بود که چرمی و سیاه و براق و کوچک بود و خانم های اعیان و شیک آن را به پا می کردند. از کفش های دیگر این دوران، کفش های چرمی پسرانه و دخترانه و بچه گانه بود. چسک (cosak) نیز کفشی بود مخصوص بچه ها و از پوست نرم گوسفند یا میش فراوری می شد.

این ها کفش هایی بودند که در تهران از 100 تا حدود 60 سال پیش فراوری می شدند. تا این دوران دیگر کفش هایی که از شبرو یا همان چرم گاوی خارجی، ساخته می شدند در بین مردم جا افتاده بود. کفاشانی که مشغول ساخت کفش از شبرو بودند را شبروساز و دکان آن ها را شبروسازی می نامیدند.

بیشتر کفاشان به استفاده از شبرو (sebrow) روی آورده بودند و چرم های سفت، زمخت و نامرغوب ایرانی را (نظیر چرم همدانی که در آن موقع به رنگ های زرد و سیاه و جگری فراوری می شد) کنار گذاشته بودند. در زمان رضاشاه (حدود 1312 خورشیدی) کارخانه های چرم سازی در ایران تاسیس شد و این امر باعث پیشرفت صنعت فراوری کفش شد. کفش های شبروی مر

دانه با زیره هایی از چرم ضخیم و پاشنه های چرمی کوتاه در این دوره بسیار رایج شدند و مشتریان بسیاری داشتند. درواقع کفش های مردانه چرمی دست دوز به شیوه کفش های اروپایی، بازار کفش شهر تهران را در تصرف خود درآوردند، گو اینکه هنوز گیوه و گالش و حتی چارق به طور محدود در تهران مورد استفاده مردم قرار می گرفت.

در ابتدا این گونه کفش ها، حالت تجملاتی داشتند و هر تهرانی که توان خرید و پوشیدن چنین کفش هایی را داشت، به پا کردن آن و راه رفتن با آن را در خیابان های شهر مایه فخر و مباهات می دانست. حتی در مواقع خاص و ویژه ای از این گونه کفش ها استفاده می شد و صاحبان این پای پوش مد روز، در نگهداری و حفظ آن کوشش بسیاری می کردند.

یکی از کفاشان بسیار قدیمی تهران در مصاحبه خود گفت که تهرانی ها در روز های بارانی که خیابان های شهر گل آلود می شد، بر روی کفش های چرمی خود گالش لاستیکی می پوشیدند تا آسیبی به کفش چرمی شان نرسد.

به تدریج تا اوایل دهه 30 این کفش در میان مردم حالت عادی پیدا کرد و در پای بیشتر تهرانی ها دیده می شد. در دهه 20 و اوایل دهه 30، قطعات چرم رویه کفش با چرخ خیاطی به هم دوخته می شد؛ با آنکه سال ها قبل در حدود سال 1858 م در اروپا چرخی برای دوختن رویه به زیره اختراع شده بود، این دستگاه هنوز وارد ایران نشده بود و تمامی مراحل فراوری کفش صرفا با دست انجام می گرفت.

در این دوران انواع کفش چرمی دست دوز با مدل های مختلف فراوری می شد و پیشرفت های چشمگیری در صنعت فراوری کفش چرم دست دوز رخ داد تا حدی که کفش دست دوز ایرانی با بهترین انواع اروپایی به ویژه ایتالیایی رقابت می کرد و تنها پای پوش مردم تهران بود، اما درست در همین سال ها یعنی اواخر دهه 20 و اوایل دهه 30 یعنی در راستای ازدیاد جمعیت و تنوع گونه های کفش و مصارف و کاربرد های آن، ماشین آلات وارد ایران شد و صنعت فراوری کفش شکل ماشینی گرفت.

اولین کارخانه کفش ماشینی که در سال 1330-1329 افتتاح شد، صرفا به فراوری کفش لاستیکی پرداخت. بعد از آن کارخانه های کفش مهشید در قلهک تهران و واحد سه ستاره افتتاح شد. کمی بعد مواد پلاستیکی نظیر پی وی سی وارد بازار کفش ایران شدند و در ادامه این راه واحد های کفش ملی، کفش بلا و کفش وین راه اندازی شدند.

ابتدا این کفش های پلاستیکی، به علت سختی و غیرقابل انعطاف بودن مورد استقبال قرار نگرفت، ولی با پیشرفت فناوری و بهبود مواد پلاستیکی فراوری کفش لاستیکی محدود شد و به تدریج فراوریات لاستیکی از بین رفت و فقط چکمه های لاستیکی باقی ماند.

در سال 1340، کفش ملی با سرمایه گذاری مشترک با برخی فراوریکنندگان ژاپنی و اروپایی به عظیم ترین فراوریکننده کفش ماشینی ایران و خاورمیانه تبدیل شد. بعد ها گونه های دیگری از پلاستیک نظیر پلی اورتان یا پی یو که امروزه به طور مصطلح در صنعت کفش به نام پیو شناخته می گردد نیز در فراوری کفش مورد استفاده نهاده شد.

چنان که ذکر شد، از طرفی ازدیاد جمعیت در شهر تهران و ایجاد مصارف و کاربرد های گوناگون برای کفش و از طرف دیگر ارزان بودن قیمت کفش های غیرچرمی و همچنین دوام بیشتر آنها، باعث استقبال بسیار زیاد مردم و در نتیجه افزایش فراوریات این کارخانه ها شد.

چنان که تا اواخر دهه 50 کفش ملی فراوریات خود را به 20 میلیون کفش ورزشی، پوتین و پوتین سربازی، کفش پلاستیکی، کفش ایمنی و کفش های رویه چرمی رساند.

سطح بالای فراوریات این کارخانه ها، عامل بسیار مهمی در تغییر گونه های کفش مردم تهران بود و در واقع بیشتریت مردم به دلیل ارزانی و دوام به مصرف این گونه کفش ها روی آوردند، اما کفش دست دوز تمام چرمی همچنان صندلی ممتاز و ویژه خود را در شهر تهران حفظ نموده بود و مشتریان بسیاری از قشر مرفه داشت.

پیشه ها و مراحل فراوری کفش

در جوامع گذشته پیشه ها محدودتر از جوامع امروزی بودند، اما با پیشرفت فناوری پدیده تقسیم کار در جوامع به صورت بسیار پیچیده ای درآمد و کار ها را بسیار تخصصی کرد. در گذشته در یک کارگاه کفاشی دو یا سه نفر مشغول به کار بودند که تمامی کار ها بین افراد تقسیم می شد.

هر دسته کارگر کفاش عبارت بود از یک پیشکار و یک بخیه کش و یک وردست و یک پادو که با کم و زیاد بودن کار، وردست می توانست از آن حذف یا به آن اضافه گردد. در این حالت معمولا پیشکار و بخیه کش با هم کار می کردند و هیچ یک بدون حضور دیگری در جای دیگر مشغول به کار نمی شد. در عین حال عدم حضور هر کدام از این افراد در کارگاه باعث تعطیل شدن کار افراد دیگر می شد.

در اثر این تقسیم کار ساده، مراحل کار نیز به شکل زیر خلاصه می شد. پستایی ساز، پستایی را که رویه کفش بود آماده می کرد، پیشکار پستایی را به روی قالب می کشید و به دست بغل دستی اش که بخیه کش بود می داد.

او پستایی را روی قالب می گذاشت و با میخ و کشیدن آن از طریق گاز کارکش به روی قالب بند می نمود و بخیه کش که کف و مغزی آن را دوخته بود تحویل وردست می داد و وردست کف را کاغذچسبانی و مقواچسبانی می کرد و بالا می آورد و به پیشکار برمی گرداند و پیشکار با چند میخ زیره را روی آن سوار می کرد.

جابخیه را در می آورد و به بخیه کش می سپرد و بخیه کش که زیره را به رویه و مغزی دوخته بود به دست وردست می داد و وردست شکاف جابخیه ها را با چکش کوبیده به هم می آورد و به پیشکار برمی گرداند و پیشکار پاشنه را بر آن سوار می کرد، اضافات لبه زیره را می برید و آن را یکنواخت می کرد و به وردست می سپرد و وردست پاشنه را اگر دوختنی بود، می دوخت و اگر چسباندنی بود چند لا مقوا یا خرده چرم و میشن، می چسباند و به پیشکار بازمی گرداند و پیشکار دور آن را می برید و صاف می کرد و به بخیه کش برمی گرداند و بخیه کش دور آن را موم داغ می کرد و جهت پرداخت به وردست می داد و وردست آن را تمیز و شفاف می کرد و به پیشکار می داد و پیشکار آن را از قالب درمی آورد و خرده معایبش را می گرفت و برای تحویل به بازار در اختیار پادو می گذاشت. پیشه دیگر قالب تراشی بود، قالب تراش کسی بود که قالب ساخت کفش را از چوب می تراشید و در اختیار کفاش قرار می داد.

از دیگر پیشه های مرتبط با کفاشی، پاشنه سازی بود. پاشنه که در آن دوران نعلکی نامیده می شد، به دو صورت چرمی و چوبی ساخته می شد. پاشنه هایی که از چوب تراشیده می شدند در کفش های زنانه و پاشنه های چرمی در کفش های مردانه مورد استفاده قرار می گرفتند. نعلکی ساز یا نعلکی چسبان، پاشنه های چرمی را از چسباندن پاره های چرم و مقوا و کهنه پاره های میشن و چرم باقی مانده از کفش های دیگر می ساخت.

او این تکه ها را با سریش روی هم می چسباند و سپس می کوبید و دور آن را صاف می برید تا به شکل پاشنه در آید. نعلچه گری هم یکی دیگر از پیشه های مرتبط بود. از آنجا که در این دوره به علت کمبود چرم، کفاشان در پاشنه ها از خرده های چرم و مقوا استفاده می کردند، این پاشنه ها در اثر برخورد با آب یا راه رفتن مکوششی می شد. به همین دلیل افراد بعد از خرید کفش آن را نزد نعلچه گر می بردند تا برای دوام بیشتر زیر پاشنه نعل آهنی بکوبد.

نعلچه گر ها این نعل های آهنی را خودشان می ساختند. پیشه مرتبط دیگر پینه دوزی یا پاره دوزی و واکسی بود. این افراد در مجموع به تعمیر کفش های پاره شده و خراب می پرداختند و همچنین تعویض پاشنه، نیم تخت کردن، قالب زدن برای گشاد کردن کفش، انداختن کفی برای تنگ کردن، تعویض بند و سگک و واکس زدن را نیز انجام می دادند. به تدریج، با تغییر شکل تقسیم کار و تغییر صنعت ساخت کفش برخی از این پیشه ها حذف و پیشه های دیگری جای آن ها را گرفتند.

در دهه 30 و 40 مشاغل و مراحل کار کفاشی به قرار زیر بود:

1- جنس برُ: برای مصرف زیره و پشت کفش چرم می برید.

2- پستایی ساز: پستایی را می برید و می ساخت. این قسمت از کفش دوزی ماشینی بود.

3- پیشکار: رویه کفش را روی قالب سوار می کرد. یک پیشکار تنها حداقل 6 جفت و حدبیشتر 8 جفت در روز کار می کرد، اما اگر وردست داشت، کارش به 10 تا 16 جفت می رسید.

4- دور نعلکی کن یا پاشنه بند: زیره و پاشنه کفش را می ساخت.

5- دوخت و دوزکن یا بخیه کش: رویه و زیره کفش را به کف کفش می دوخت. هر کارگر می توانست در روز حدبیشتر 5 جفت بدوزد. وظیفه بخیه دوز ها فقط بخیه کردن بود. یعنی زیره کفش را به مغزی دور کفش می دوختند.

6- پرداخت چی: دور کفش را به رنگ خود کفش درمی آورد و باعث جلای کفش و زیبایی آن می شد. حداقل کار این گروه ها 6 جفت و حدبیشتر 10 جفت در روز بود و اگر وردست داشتند تا 16 جفت در روز کار می کردند.

7- پادو: آب آوردن، نان خریدن، چای خبر کردن [خرید از دستفروش دوره گرد]و خرده جنس خریدن از جمله کار های این گروه بود و از ساعت 8 صبح تا 8 شب کار می کردند.

با ورود فناوری و ماشین آلات جدید در دهه های بعد، پیشه فراوری کفش دست دوز چرمی دارای حرفه های تخصصی تر و تقسیم کار پیچیده تر شد. چنان که در دهه های بعد یعنی دهه 50 و 60 شکل کارگاه ها کاملا تغییر کرد و نیروی انسانی بیشتری در آن مشغول به کار شدند که همین امر باعث افزایش سرعت فراوری کفش شد.

در این حالت فراوری کفش چرمی به حالت نیمه ماشینی درآمد که تا امروز نیز این شرایط و تقسیم کار، کماکان ادامه دارد.

از مقاله ای به قلم دکتراصغر عسکری خانقاه، دکتر علیرضا آقاجانی، فاطمه میرزایی